Co się dzieje z prawami autorskimi po śmierci autora? To zależy o których „prawach” mówimy, bo prawo autorskie do utworu to tak właściwie dwie wiązki uprawnień – majątkowych i osobistych. Obie te grupy podlegają odmiennym regulacjom.
Na prawa autorskie składają się prawa majątkowe oraz prawa osobiste. Częściej słyszy się o tych pierwszych, ale nie należy ignorować znaczenia praw osobistych. Potencjalnie, kiedy dochodzi do rozejścia się praw majątkowych i osobistych na różne podmioty – a tak często bywa po śmierci autora, konflikt pomiędzy tymi dwiema grupami może nawet zablokować niektóre formy eksploatacji utworu. Przed spadkobiercą nabywającym autorskie prawa majątkowe często będzie stało zadanie uzgodnienia nowej planowanej formy korzystania z utworu z osobami wykonującymi prawa osobiste zmarłego autora.
Autorskie prawa majątkowe
Autorskie prawa majątkowe to uprawnienie twórcy do wyłącznego korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Prawa te są zbywalne, co oznacza, że można przenieść je na inne osoby w drodze umowy. Jako prawa o charakterze majątkowym podlegają one także dziedziczeniu, tak więc po śmierci osoby, której przysługują, przejdą one, czy to w ramach dziedziczenia ustawowego czy na podstawie testamentu, na jego spadkobierców.
Ustalając skład spadku, w którym znajdują się prawa autorskie majątkowe, trzeba mieć na uwadze następujące kwestie: Umowy przenoszące majątkowe prawa autorskie dotyczą konkretnych pół eksploatacji (pewnych obszarów i sposobów korzystania z utworu odnoszących się np. do techniki zwielokrotniania utworu czy sposobu rozpowszechniania). W drodze umowy autor przenosi więc pewną wiązkę uprawnień, podczas gdy reszta, niewymieniona w umowie, pozostaje przy nim. Dodatkowo, wraz z rozwojem techniki mogą pojawić się wcześniej nieznane pola eksploatacji, podczas gdy umowa może dotyczyć tylko tych, które były znane w chwili jej zawarcia.
W konsekwencji powyższych reguł, nawet jeśli spadkobiercy mają wiadomości o tym, że autor „sprzedał prawa”, warto dokładniej przyjrzeć się umowom. W spadku nadal pozostaną bowiem prawa autorskie do utworu na polach eksploatacji nieobjętych umowami.
Autorskie prawa majątkowe wygasają co do zasady 70 lat po śmierci autora, a utwór przechodzi do domeny publicznej, z której zbiorów można korzystać swobodnie i darmowo.
Autorskie prawa osobiste
Autorskie prawa osobiste chronią tak zwaną więź twórcy z utworem. Chodzi tu o wszelkie interesy niematerialne, związane ze sferą przeżyć artystycznych.
W zakres autorskich praw osobistych wchodzą m. in. prawo do autorstwa utworu, do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Nie jest to katalog zamknięty.
Prawa osobiste zawsze powstają na rzecz faktycznego twórcy. Są one niezbywalne, choć dopuszcza się zobowiązania umowne o niewykonywanie praw osobistych.
Autorskie prawa osobiste tak właściwie nie podlegają dziedziczeniu. Mają one charakter dobra osobistego. Jednocześnie, w przeciwieństwie do „typowych” dóbr osobistych jak np. cześć, wolność, swoboda sumienia, trwają one także bezterminowo po śmierci samego autora. Jest to pewna fikcja prawna, bo samego podmiotu praw – samego twórcy, który mógłby czuć się poszkodowany w związku z nieprawidłową eksploatacją dzieła, już nie ma.
W takim razie jak zmarły ma wykonywać swoje wieczyste prawa? Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni (dzieci, dalsi potomkowie), rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. Osoby te są uprawnione w tej samej kolejności do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy. Z powództwem może wystąpić także stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
W pierwszej kolejności liczy się więc wola autora. Może ją wyrazić w dowolny sposób za życia czy w testamencie. Przykładowo Wiesława Szymborska powierzyła ochronę praw osobistych ustanowionej przez nią w testamencie fundacji. Jednak wskazanie wykonawcy nie musi mieć aż tak sformalizowanego charakteru, wystarczy dowolny akt woli, z którego wynika intencja autora. Potem zaś powołane do wykonywania praw są osoby z najbliższego kręgu rodzinnego w określonej kolejności. Uprawnienia małżonka wyprzedzają uprawnienia dzieci i tak dalej.
Ustalenie osoby uprawnionej do wykonywania praw osobistych odbywa się niezależnie od ustalenia spadkobierców. Osoba taka wcale nie musi być spadkobiercą, czy jedynym spadkobiercą autora ani nawet jego krewnym. Rozejście się praw majątkowych i osobistych jest częstym zjawiskiem. Popatrzmy na najprostszą sytuację. Autor pozostawił małżonka i dzieci. Spadkobiercami ustawowymi są zarówno małżonek i dzieci, to oni będą zarządzać wspólnie prawami majątkowymi. Natomiast wykonawcą praw osobistych będzie jedynie małżonek, bez dzieci.
Wola autora ma też kluczowe znaczenie dla sposobu wykonywania praw. Wykonawcy praw osobistych autora nie realizują bowiem swoich własnych interesów, a powinni działać zgodnie z domniemaną wolą zmarłego. Jeśli autor za życia wyrażał pewne poglądy, życzenia, czy sam pozwalał na ingerencje w treść utworu, na korzystanie z niego w kontrowersyjnym kontekście, należałoby przyjąć, że gdyby autor nadal żył, prezentowałby tę samą postawę.
Prawa osobiste są bezterminowe. Jednakże w doktrynie wskazuje się na erozję, zawężanie praw w czasie czy na ich powolną transformacje. Z instrumentu skupionego na ochronie indywidualnego interesu autora ewoluują w narzędzie zabezpieczenia interesu społecznego w zachowaniu dziedzictwa kulturowego. Z upływem lat, dziesięcioleci, czy nawet wieków, dopuszcza się coraz szerszą ingerencję w treść utworu. Ostatecznie prawa osobiste zostają zawężone do przede wszystkim poszanowania prawa do autorstwa.
Spadkobiercy nabywający autorskie prawa majątkowe powinni więc mieć na uwadze, że eksploatacja dzieła musi odbywać się z poszanowaniem praw osobistych zmarłego autora. Przed dostosowaniem dzieła do nowej formy eksploatacji czy umieszczeniu go w nowym kontrowersyjnym kontekście warto porozumieć się z wykonawcami autorskich praw osobistych.