Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższej rodziny spadkodawcy, przed arbitralnymi rozrządzeniami majątkowymi. Jednak prawo do zachowku nie jest absolutne – istnieje kilka sytuacji, w których można je całkowicie lub częściowo utracić.
W tym artykule wyjaśniamy, kiedy nie przysługuje zachowek, jakie są najczęstsze przyczyny jego utraty oraz jak wygląda kwestia przedawnienia roszczenia o zachowek.
Komu przysługuje zachowek?
Prawo do zachowku przysługuje:
- zstępnym spadkodawcy (dzieciom, wnukom),
- małżonkowi,
- rodzicom (jeżeli byliby powołani do dziedziczenia z ustawy).
Wysokość zachowku zależy od udziału spadkowego, który dana osoba otrzymałaby przy dziedziczeniu ustawowym. Zasadniczo wynosi on połowę wartości tego udziału, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich – 2/3 wartości.
Trzeba pamiętać, że zachowek nie należy się innym osobom bliskim – ani rodzeństwu, ani kuzynom ani synowej lub zięciowi. W przypadku, kiedy uprawniony do zachowku zmarł, jego roszczenia zachowkowego może dochodzić jedynie taki jego spadkobierca, który jest jednocześnie uprawniony do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Przykład. Jan za życia przekazał cały swój majątek synowi Piotrowi, po czym Jan zmarł. Jego drugi syn Adam nie otrzymał od niego nic. Adam jednak także wkrótce zmarł, pozostawiając po sobie żonę oraz jedną córkę. Teraz córka Adama, a wnuczka Jana ma prawo domagać się od Piotra zapłaty zachowku. Córka Adama jest bowiem zstępną w stosunku do swojego dziadka Jana, a więc osobą uprawnioną do zachowku nim. Inaczej będzie z żoną Adama. Mimo tego, że żona odziedziczy po Adamie swój udział spadkowy, nie będzie mogła domagać się od Piotra zapłaty zachowku należnego jej mężowi Adamowi.
Przedawnienie roszczenia o zachowek
Roszczenie o zapłatę zachowku ulega przedawnieniu po 5 latach:
- od ogłoszenia testamentu – jeśli zachowek należy się na jego podstawie,
- od dnia otwarcia spadku – przy dziedziczeniu ustawowym.
Po upływie tego terminu spadkobierca może odmówić zapłaty zachowku, powołując się na przedawnienie.
Podsumowanie: Nawet jeśli masz prawo do zachowku, po 5 latach od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku wypłata zachowku staje się co do zasady dobrowolna.
Zaspokojenie zachowku
Jeżeli uprawniony otrzymał już „należną” mu wartość z majątku spadkodawcy (w formie gotówki, darowizny lub innego świadczenia lub w formie wartości otrzymanych w spadku), nie może ponownie domagać się zapłaty.
W praktyce często zdarza się, że sam spadkodawca za życia czyni darowizny na rzecz swoich krewnych. W takiej sytuacji roszczenie o zachowek ulega odpowiedniemu pomniejszeniu o wartość otrzymanej darowizny. Sposób rozliczania darowizn został uregulowany w art. 994 kodeksu cywilnego i następnych.
Wydziedziczenie a prawo do zachowku
Wydziedziczenie, wbrew powszechnemu przekonaniu, to nie pozbawienie spadku, a pozbawienie prawa do zachowku. Pozbawić spadku można po prostu za pomocą testamentu, powołując do spadku innego spadkobiercę niż ustawowy.
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeśli spełnione są określone w Kodeksie cywilnym przesłanki, np. gdy uprawniony
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczenie musi być wyraźnie wskazane w testamencie wraz z przyczyną. Przyczyna musi być prawdziwa i uzasadniona. Wydziedziczenie bez podania przyczyny, lub wskazujące przyczynę zmyśloną, jest nieskuteczne. Samo niezadowolenie spadkodawcy, że np. syn wybrał inne studia czy dokonał innych życiowych wyborów niż chciałby rodzic, nie wystarczy, aby wydziedziczyć syna.
Podsumowanie: Skuteczne wydziedziczenie pozbawia prawa do zachowku w całości.
Niegodność dziedziczenia
Sąd może uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, jeśli np.:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia/odwołania testamentu, niszczył, ukrył, zniszczył lub podrobił testament., świadomie skorzystał z takiego testamentu
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Osoba uznana za niegodną dziedziczenia traci prawo do spadku i zachowku tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Sąd nie wszczyna sprawy o uznanie za niegodnego samodzielnie. Dopiero osoby zainteresowane, które wiedzą o przyczynach uzasadniających wypowiedzenie, powinny wnieść do sądu pozew o uznanie za niegodnego dziedziczenia.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Do zrzeczenia się spadku dochodzi w drodze umowy między przyszłych spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą. Powinna być ona zawarta w formie aktu notarialnego. Wskutek zrzeczenia się dziedziczenia , spadkobierca oraz jego zstępni są traktowani tak, jak gdyby nie dożyli otwarcia spadku (czyli tak, jakby zmarli przed spadkodawcą).
W konsekwencji są oni wyłączeni zarówno od dziedziczenia jak i od zachowku. Za pomocą umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, można także wykluczyć tylko prawo do zachowku, zatrzymując prawo do spadku. Wszystko zależy od treści indywidualnej umowy.
Odrzucenie spadku
Odrzucenie spadku jest możliwe dopiero po śmierci spadkodawcy .Odrzucenie spadku dokonuje się na podstawie jednostronnego oświadczenia woli, złożonego czy to przed notariuszem czy przed sądem.
Jeżeli uprawniony odrzuci spadek, traci prawo do udziału w nim, a tym samym – do zachowku. Jest traktowany tak, jakby spadku po prostu nie dożył. Wówczas w jego miejsce wchodzą jego zstępni (dzieci, wnuki), o ile sami nie odrzucą spadku.
Warto jednak pamiętać, że sądy negatywnie odniosą się do sytuacji, w której spadkobierca odrzuci spadek, aby jego małoletnie dziecko otrzymało wyższy zachowek (małoletnim należy się 2/3 udziały spadkowego, podczas gdy dorosłym zdolnym do pracy należy się połowa udziału spadkowego). Problem ten poruszał Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 23 października 2019 r. do sygn. III CZP 23/19.
Podsumowanie – kiedy można stracić prawo do zachowku?
Prawo do zachowku można utracić m.in. w przypadku:
- przedawnienia roszczenia,
- wcześniejszego zaspokojenia zachowku,
- skutecznego wydziedziczenia,
- uznania za niegodnego dziedziczenia,
- zrzeczenia się dziedziczenia,
- odrzucenia spadku.
Znajomość tych zasad jest kluczowa, aby uniknąć sytuacji, w której roszczenie o zachowek zostanie oddalone.
Skorzystaj z pomocy adwokata
Jeżeli masz wątpliwości, czy należy Ci się zachowek, lub obawiasz się jego utraty, skontaktuj się z naszą kancelarią w Krakowie.
Przeanalizujemy Twoją sytuację, ocenimy ryzyko i pomożemy w dochodzeniu należnego zachowku.