Zachowek jest pewną wartością wyrażoną kwotowo, która powinna przypaść najbliższej rodzinie zmarłego, nawet jeśli jego wolą było przekazać majątek komuś innemu. To, komu i ile należy się zachowek, określają przepisy kodeksu cywilnego. Przyjrzyjmy się kilku sytuacjom, które spowodują, że nawet osoba uprawniona nic więcej nie dostanie z zachowku.
Spis treści
Komu należy się zachowek?
Na początku przypomnijmy, że zachowek należy się małżonkowi, rodzicom spadkodawcy oraz zstępnym (dzieciom, wnukom i tak dalej), o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Po pierwsze więc, zachowek nie należy się innym osobom bliskim – ani rodzeństwu, ani kuzynom ani synowej lub zięciowi. W przypadku, kiedy uprawniony do zachowku zmarł, jego roszczenie zachowkowe może dochodzić jedynie taki jego spadkobierca, który jest jednocześnie uprawniony do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Przykład. Jan za życia przekazał cały swój majątek synowi Piotrowi, po czym Jan zmarł. Jego drugi syn Adam nie otrzymał od niego nic. Adam jednak także wkrótce zmarł, pozostawiając po sobie żonę oraz jedną córkę. Teraz córka Adama, a wnuczka Jana ma prawo wystąpić do Piotra o zapłatę zachowku. Córka Adama jest bowiem zstępną w stosunku do swojego dziadka Jana, a więc osobą uprawnioną do zachowku nim. Inaczej będzie z żoną Adama, Mimo tego, że żona odziedziczy po Adamie swój udział spadkowy, nie będzie mogła domagać się od Piotra zapłaty zachowku należnego jej mężowi Adamowi.
Kiedy zachowek ulega przedawnieniu?
Zachowek to roszczenie cywilne, które ulega przedawnieniu. Oznacza to, że roszczenie o zachowek może być dochodzone jedynie w ściśle określonym terminie. Później nie można domagać się już w sądzie zapłaty zachowku. Termin ten wynosi 5 lat, lecz punkt początkowy jest różny w zależności od sytuacji. Mówi o tym art. 1007 kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 1007 k.c. § 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast, zgodnie z § 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Podobnie jest z roszczeniem zachowkowym wobec fundacji rodzinnej.
Zaspokojenie zachowku
Uprawiony do zachowku może przegrać sprawę w sądzie o zachowek, jeżeli okaże się, że dostał od zmarłego należną mu część majątku na drodze darowizn lub spadkobrania, zapisu (zwykłego lub windykacyjnego) lub świadczenia z fundacji rodzinnej. Zachowek to co do zasady połowa tego, co uprawniony dostałby ze spadku, gdyby spadkodawca nie rozporządził swoim udziałem. Jeśli uprawniony dostał był już taką wartość od spadkodawcy, to nic więcej mu się nie należy.
Przykład. Jan miał czworo dorosłych dzieci – Piotra, Pawła, Marię i Szymona. Za życia przepisał Piotrowi działkę rolną wartą aktualnie 50 000 Jan zmarł. Spadek, w który wchodziło jedynie mieszkanie warte aktualnie 350 000 zł, zapisał w testamencie na Pawła. Szymon nie dostał nic. Jan oprócz działki i mieszkania nie miał już żadnego innego majątku. Ile należy się Szymonowi i Marii zachowku? Czy Piotrowi należy się jeszcze zachowek od Pawła, skoro otrzymał już działkę?
Skoro cały majątek Jana przed darowiznami wart był 400 000 (działka 50 tys. + mieszkanie 350 tys.), to każdemu z dzieci przypadłoby tytułem spadku po 100 000 zł jako 1/4 ich udziału spadkowego. Udział zamachowy to połowa z udziału spadkowego. Zatem dla każdego z dzieci zachowek wynosiłby 50 000 zł. Tymczasem Maria i Szymon nie dostali nic, a więc każde z nich może domagać się od Pawła po 50 000 zł. Piotr, który dostał już 50 000 zł w postaci darowizny działki, nie może się już niczego domagać, albowiem jego roszczenie o zachowek jest w całości zaspokojone.
Warto pamiętać, że zgodnie z art. 994 k.c., przy obliczaniu zachowku dolicza się wszystkie darowizny na rzecz uprawnionych do zachowku, oprócz tzw. drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Jeżeli rodzic dokładał się dziecku do remontu, do zakupu samochodu lub w inny sposób pomagał przy większych wydatkach, te darowizny należy uwzględnić. Zatem może być tak, że przez lata uzbierała się znaczna suma darowizn, która zaspokaja roszczenie zachowkowe dziecka.
Wydziedziczenie
Wydziedziczenie, wbrew powszechnemu przekonaniu, to nie pozbawienie spadku, a pozbawienie prawa do zachowku. Pozbawić spadku można po prostu za pomocą testamentu, powołując do spadku innego spadkobiercę niż ustawowy. Zachowek to właśnie mechanizm, aby przeciwdziałać pokrzywdzeniu najbliższej rodziny, kiedy spadkodawca zadecydował, aby przekazać swój majątek komuś innemu lub tylko wybranym spadkobiercom ustawowym.
Wydziedziczenia dokonuje sam spadkodawca. Konieczne jest, aby wydziedziczenie znalazło się w testamencie i aby spadkodawca podał uzasadniony i prawdziwy powód wydziedziczenia. Skutecznie wydziedziczenie może nastąpić tylko w trzech przypadkach: jeżeli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, albo uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Chodzi tutaj o sytuację naprawdę rażące. Samo niezadowolenie, że np. syn wybrał inne studia lub dokonał innych wyborów życiowych niż chciałby rodzic nie wystarczy. Nie jest wykluczone więc, że sąd stwierdzi, iż wydziedziczenie dokonane przez spadkodawcę jest nieskuteczne.
Niegodność dziedziczenia
Pozbawiony zarówno prawa dziedziczenia jak i zachowku będzie spadkobierca niegodny dziedziczenia. W tym przypadku to sąd decyduje już po śmierci spadkodawcy, czy spadkobierca powinen zostać pozbawiony praw z uwagi na jego rażące niemoralne zachowanie w stosunku do zmarłego lub w stosunku do testametu. Spadkobierca niegodny dziedziczenia jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
Zgodnie z art. 928 kodeksu cywilnego, Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
4) uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
5)uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Zrzeczenie się spadku
Do zrzeczenia się spadku dochodzi w drodze umowy między przyszłych spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą. Powinna być ona zawarta w drodze aktu notarialnego. Wskutek zrzeczenia się spadku, spadkobierca oraz jego zstępni są traktowani tak, jak gdyby nie dożyli otwarcia spadku (czyli tak, jakby zmarli przed spadkodawcą). W konsekwencji są oni wyłączeni zarówno od dziedziczenia jak i od zachowku. Za pomocą umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, można także wykluczyć tylko prawo do zachowku, zatrzymując prawo do spadku. Wszystko zależy od treści indywidualnej umowy.
Odrzucenie spadku
Zrzeczenie się spadku nie jest tym samym, co odrzucenie spadku. Zrzeczenie dokonuje się na podstawie umowy za życia spadkodawcy, zaś odrzucić spadek można dopiero po jego śmierci. Odrzucenie spadku dokonuje się na podstawie jednostronnego oświadczenia woli, złożonego czy to przed notariuszem czy przed sądem. Jednak skutek jest ten sam jak przy zrzeczeniu się – spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Zatem ani nie przysługuje mu spadek ani zachowek, skoro w świetle prawa spadkowego jest traktowany jak osoba zmarła.
O ile umowa o zrzeczenie się spadku może wyłączyć od spadku całą linię rodzinną (zrzeczenie powoduje, że zstępni zrzekającego się również nie dziedziczą), to odrzucenie spadku powoduje, że spadek przechodzi na spadkobierców odrzucającego.
Warto jednak pamiętać, że sądy negatywnie odniosą się do sytuacji, w której spadkobierca odrzuci spadek, aby jego małoletnie dziecko otrzymało wyższy zachowek (małoletnim należy się 2/3 udziały spadkowego, podczas gdy dorosłym zdolnym do pracy należy się połowa udziału spadkowego). Problem ten poruszał Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 23 października 2019 r. do sygn. III CZP 23/19.
Podsumowanie
Przed wszczęciem sprawy o zachowek należy koniecznie przeanalizować, czy zachowek się w ogóle należy, a jeśli tak, to w jakiej wysokości. Przedawnienie, wydziedziczenie, niegodność dziedziczenia, zrzeczenie się spadku oraz odrzucenie spadku to najczęstsze przypadki prowadzące do pozbawienia prawa do zachowku. Warto także odpowiednio przekalkulować majątek spadkowy i dokonane darowizny, bo może się okazać, że wcześniejsze darowizny od spadkodawcy w pełni zaspokoiły już roszczenie o zachowek konkretnej osoby. W naszej Kancelarii w Krakowie analizujemy sprawy spadkowe i reprezentujemy klientów w postępowaniach sądowych. Zapraszamy na poradę prawną, podczas której adwokat oceni, czy należy Ci się zachowek.
Fotografia z serwisu Pexel.com dodana przez SHOX art