Naczelną zasadą postępowania z pacjentami jest, że każda osoba ma swobodny wybór co do potrzeby podjęcia leczenia oraz jego sposobu. Dotyczy to oczywiście także leczenia chorób i zaburzeń psychicznych. Niestety chorzy, mimo namowy i wsparcia ze strony bliskich, nie zawsze chcą podejmować leczenie dobrowolnie,nie zawsze są nawet świadomi swojej choroby. Co w takiej sytuacji może zrobić rodzina?
Rozwiązaniem dla nich może być przymusowe leczenie w szpitalu psychiatrycznym bez ich zgody. Taką możliwość przewiduje Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Zasadniczo istnieją dwa tryby – piny, na podstawie art. 23 ust. oraz tryb wnioskowy – na podstawie art. 29 ustawy.
Tryb pilny
Zgodnie z art. 23. ust. o och. zdr. psych. osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej zgody tylko wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. W praktyce często są to osoby, do których wezwano karetkę lub inne służby i przewieziono do szpitala z uwagi na niebezpieczne zachowanie (agresja, próba samobójcza). Jeśli personel medyczny zdecyduje się na zatrzymanie osoby w szpitalu, niezwłocznie zostaje zawiadomiony sąd opiekuńczy, który bądź podtrzymuje decyzję szpitala, bądź postanawia o braku podstaw do przyjęcia i nakazuje natychmiastowe wypisanie osoby ze szpitala.
Tryb wnioskowy
Drugim trybem jest postępowanie zainicjowane wnioskiem osoby bliskiej na podstawie art. 29 ust. o ochr. zdr. psych. Przyjęcie do szpitala może nastąpić w przypadku, gdy:
-dotychczasowe zachowanie osoby wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, bądź
-osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Przepis obejmuje więc szerszy zakres sytuacji, niż art. 23 (bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia), jednakże, nie oznacza to, że każda choroba, zaburzenie czy zachowanie odbiegające od normy pozwala na zastosowanie przymusowego leczenia. Ze względu na autonomię jednostki ludzkiej, nawet przekonanie, ze leczenie byłoby korzystne nie jest wystarczającym powodem przymusowego leczenia. Sąd Najwyższy w wielu orzeczeniach wypowiadał się, że przepisy te powinny być restrykcyjnie interpretowane i stosowane tylko w dla ochrony zdrowia i praw tych osób, jeżeli jest to niezbędne dla osiągnięcia tego celu. Wskazywał także,że nie należy ułatwiać przymusowej hospitalizacji wobec osób chorych psychicznie, które zachowują się w sposób nawet rażąco odbiegający od wymagań społecznych,ale mogą funkcjonować bez większych trudności w rodzinie, miejscu zamieszkania i pracy.” (Postanowienie SN z dn. 22.04.2010, sygn. akt: V CSK 384/09).
Postępowanie rozpoczyna wniosek osoby bliskiej – jej małżonka, krewnych w linii prostej (rodziców,dziadków, dzieci, wnuków itd.), rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę.
Do wniosku koniecznie trzeba załączyć aktualne (wydane nie wcześniej niż 14 dni przed złożeniem wniosku) orzeczenie lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniające potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Częstym problemem, z którym borykają się rodziny chorych jest to, że chory, podczas wizyty domowej w ogóle odmawia kontaktu z psychiatrą i nie uczestniczy aktywnie w badaniu. Nie jest to jednak przeszkoda w wydaniu zaświadczenia. W takiej sytuacji lekarz psychiatra bierze pod uwagę całokształt okoliczności, również fakt odmowy kontaktu; istotnym elementem, na którym lekarz opiera swoją diagnozę jest także wywiad z rodziną, który nakreśla historię choroby.
Wniosek należy skierować do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania sądu rejonowego wydziału rodzinnego (sąd opiekuńczy). Jest on wolny od kosztów.Należy do niego załączyć orzeczenie lekarza psychiatry, a także warto przedstawić sądowi dokumentację medyczną, jeśli chory wcześniej się leczył, czy wskazać świadków, którzy mogą opisać zachowanie i historię choroby.
W praktyce głównym dowodem w sprawie jest dowód z opinii biegłego psychiatry, który jako specjalista posiada odpowiednią wiedzę by zdiagnozować chorobę oraz poczynić przewidywania, czy podjęcie leczenia w szpitalu przyniesie poprawę stanu zdrowia, bądź, czy brak leczenia doprowadzi do znacznego pogorszenia się stanu zdrowia. Sąd zazwyczaj dopuszcza taki dowód z urzędu, jeszcze przed wyznaczeniem terminu rozprawy.
Często uczestnik – osoba wobec której sąd podejmie decyzję, ze względu na swoją sytuację zdrowotną nie jest wstanie samodzielnie działać w postępowaniu. W takiej sytuacji ustanawia się dla tej osoby pełnomocnika z urzędu.
Niestety rodzina chorego powinna się liczyć z tym, że takie postępowania trwają kilka miesięcy lub dłużej (szczególnie w większych miastach z uwagi na dużą ilość spraw w sądach). Również należy przygotować się na postępowanie w II instancji,gdyż uczestnik, a częściej pełnomocnik uczestnika, realizujący jego subiektywne interesy, będzie odwoływał się od niekorzystnego dla niego postanowienia sądu I instancji. Dlatego nie warto zwlekać z wnioskiem. Czy faktycznie już zachodzą przesłanki przymusowego leczenia pomoże ocenić lekarz psychiatra, którego orzeczenie dołącza się do wniosku.
Zainicjowanie postępowania sądowego o umieszczenie osoby chorej w szpitalu psychiatrycznym nie przekreśla możliwości przyjęcia pacjenta w trybie pilnym na podstawie art.23 ust., gdy dochodzi do sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia.