Czym jest zachowek i w jakich sytuacjach można się go domagać? Czy każda darowizna podlega uwzględnieniu w obliczeniach? W tym artykule przedstawiam podstawowe informacje o instytucji zachowku.
Czym jest zachowek
Zachowek to pewna ułamkowa wartość majątku spadkodawcy, która powinna przypaść najbliższej rodzinie. Jeśli spadkodawca daruje swój majątek za życia lub rozdysponuje nim w testamencie, bliscy mają prawo upomnieć się o „swoją część”. Przysługuje im prawo do otrzymania odpowiedniej sumy pieniężnej, nie mogą zaś żądać przekazania konkretnych składników majątku spadkodawcy. Roszczenie o zachowek nie pomoże więc w odzyskania części „ojcowizny”, ale pozwoli otrzymać jej ułamkową wartość w pieniądzu.
Komu należy się zachowek
Zachowek jest zarezerwowany tylko dla najbliższej rodziny. Zgodnie z art. 991 kodeksu cywilnego uprawnieni do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice, jeśli byliby powołani do dziedziczenia z ustawy. Przykładowo, jeśli spadkodawca pozostawił po sobie małżonka i dzieci, a w testamencie powołał do spadku swojego partnera życiowego, to zachowek należy się małżonkowi i dzieciom, ale już nie rodzicom czy wnukom. Dzieje się tak, ponieważ w tym układzie osobowym do dziedziczenia z ustawy byliby powołani jedynie małżonek i dzieci (art. 931 par. 1 k.c.).
Ile wynosi zachowek
Zachowek wynosi połowę wartości ułamku spadkowego, a jeśli osoba uprawniona jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, zachowek wynosi 2/3 wartości ułamku spadkowego. Przykładowo, gdy spadkodawca pozostawił małżonka i dwoje dzieci – jedno pełnoletnie, drugie małoletnie, to na mocy ustawy najbliżsi dziedziczyliby w częściach równych po 1/3. Spadek na podstawie testamentu przypadł jednak wujkowi. Zatem małżonkowi przysługuje roszczenie o zachowek w wysokości 1/6 (połowa z ułamku spadkowego 1/3). Dorosłemu dziecku również należy się 1/6 (połowa z ułamku spadkowego 1/3). Małoletniemu dziecku należy się 2/3 wartości jego ułamku spadkowego 1/3, czyli 2/9.
Kiedy należy się zachowek
Zachowek należy się, jeśli osoba uprawniona otrzymała od spadkodawcy „swojej części” czy to za życia w postaci uczynionych darowizn, czy w skutek spadkobrania albo zapisu zawartego w testamencie. Najczęściej do takiej sytuacji dochodzi gdy:
1. Zmarły sporządził testament, na podstawie którego spadek odziedziczyło tylko jedno dziecko albo wnuk, z pominięciem pozostałych dzieci.
2. Zmarły sporządził testament, na podstawie którego spadek przypadł osobom obcym lub dalszej rodzinie.
3. Zmarły sporządził testament, w którym obok najbliższej rodziny uprawnionej do zachowku powołał innych spadkobierców, także najbliżsi dostali ze spadku mniej, niż należny im zachowek.
4. Zmarły za życia rozdysponował swoim majątkiem, także spadek jest albo całkiem pusty albo masa spadkowa jest tak niewielka, że członek najbliższej rodziny uprawniony do zachowku nie dostał w drodze spadku nic albo dostał mniej niż należny zachowek.
Jak należy obliczyć zachowek?
Na początku należy obliczyć wartość tzw. substratu zachowku. Jest to łączna wartość spadku i dokonanych za życia darowizn, które podlegają doliczeniu zgodnie z zasadami wskazanymi w art. 993 k.c. i art. 994 k.c. Następnie tak otrzymaną wartość należy pomnożyć przez udział, w jakim wyraża się zachowek. Do spadku dolicza się:
– darowizny dokonane na rzecz spadkobierców albo uprawnionych do zachowku,
– darowizny dokonane na rzecz osób trzecich, ale nie wcześniej niż 10 lat wstecz od śmierci spadkodawcy
Do spadku nie dolicza się:
– darowizn na rzecz osób trzecich, dokonanych wcześniej niż 10 lat wstecz od śmierci spadkodawcy,
– drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
– przy obliczaniu zachowku należnemu zstępnemu (dziecku, wnukowi) nie dolicza się darowizn dokonanych w chwili, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych,
– przy obliczaniu zachowku należnemu małżonkowi, nie dolicza się darowizn dokonanych na rzecz małżonka przed zawarciem związku małżeńskiego.
Termin dochodzenia roszczenia o zachowek
Roszczenie o zachowek przedawnia się w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu, a w przypadku gdy roszczenie przysługuje wobec osób obdarowanych za życia – w terminie 5 lat od daty śmierci spadkodawcy.
Podsumowanie
Zachowek ma na celu zagwarantowanie najbliższej rodzinie udziału majątku spadkodawcy, mimo jego odmiennej woli. Małżonkowi, dzieciom (wnukom) i rodzicom, którzy dziedziczyli by na podstawie ustawy, należy się połowa wartości ich udziału spadkowego, a jeśli są małoletni lub trwale niezdolni do pracy – 2/3 udziału spadkowego. Przy obliczeniach uwzględnia się darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku bez ograniczenia czasowego, oraz dokonane na rzecz osób obcych w terminie 10 lat przed śmiercią.
–
Zdjęcie autorstwa Jimmy Chan z Pexels