W trakcie studiów każdy student tworzy wiele prac, które stanowią utwory w rozumieniu prawa autorskiego. Nie chodzi tu tylko o studentów kierunków artystycznych – bo utwory pojawiają się wszędzie. Każda praca zaliczeniowa, artykuł, projekt czy nawet prezentacja prawdopodobnie będzie utworem. Oczywiście najważniejszym utworem studenta jest praca dyplomowa. Czy uczelni przysługują jakieś uprawnienia do prac tworzonych przez studentów?
Prace zaliczeniowe
Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. W przypadku studentów brak jest przepisów, które zmieniałyby powyższą regułę. Oznacza to, że student-autor jest podmiotem praw autorskich do własnych dzieł, bez względu na to, czy realizował przy tym obowiązki studenckie.
Studenci nieraz zastanawiają się, czy napisanie pracy zgodnie z wytycznymi zadania, na narzucony z góry temat lub z uwzględnieniem uwag prowadzącego nie rzutuje na ich status autora. Autorstwo jest kwestią faktu i wymaga wniesienia twórczego indywidualnego wkładu w dzieło. Jeśli zatem działanie studenta charakteryzuje się dokonywaniem twórczych wyborów, a nie sprowadza się jedynie do czynności czysto technicznych, będziemy mieć do czynienia z utworem. Nawet ścisłe wymogi prowadzącego co do tematu pracy nie wykluczają swobody twórczej studenta odnośnie konkretnej treści i formy, dlatego co do zasady prace studenckie będą miały status utworu w rozumieniu prawa autorskiego.
Z drugiej strony studentom może towarzyszyć przekonanie, że wytyczne zadania tak bardzo wpłynęły na ich pracę, że utwór „nie należy” tylko do nich. To zależy od konkretnego zadania, z jakim zmagają się studenci. Niemniej same idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne nie są objęte ochroną prawa autorskiego. Polecenie opracowania danego zagadnienia i tematu czy ogólne rady to o wiele za mało, aby można było mówić o wkładzie twórczym prowadzącego. W szczególnych przypadkach, gdy student konsultuje z prowadzącym swoją pracę, a ten istotnie i twórczo ingeruje w kształt utworu studenckiego, np. dopisując pewne fragmenty, możemy mieć do czynienia ze współautorstwem. Podobnie będzie w w przypadku pracy grupowej kilku studentów.
Jeśli zaś zadaniem studentów jest opracowanie lub wykorzystanie pewnego twórczego materiału źródłowego np. dokonanie tłumaczenia fragmentu wiersza, modyfikacja programu komputerowego stworzonego przez prowadzącego, obróbka fotografii, to w takich wypadkach, w zależności od ostatecznego kształtu pracy, będziemy mieć do czynienia z utworem zależnym bądź utworem z zapożyczeniami. Takie utwory nie są samoistne, ich dalsza eksploatacja będzie wymagać zgody autora utworu pierwotnego (materiałów źródłowych) jeśli prawa autorskie do niego jeszcze nie wygasły. Prawa autorskie do utworu zależnego są jednak odrębnym dobrem prawnym i przysługują wyłącznie twórcy utworu zależnego (w tym wypadku studentowi).
Co może uczelnia wobec prac zaliczeniowych?
Studenci składają prace zaliczeniowe w związku z procesem dydaktycznym, tak by ich prace zostały omówione, ocenione i często też poprawione. Na niektórych kierunkach utartą praktyką jest, że prowadzący może prezentować fragmenty prac na forum zajęciowym w celu omówienia typowych błędów czy wprowadzać zmiany jako propozycja lepszego opracowania tematu.
Można przyjąć, że w takich sytuacjach dochodzi do udzielenia przez studentów w sposób dorozumiany niewyłącznej bezpłatnej licencji na korzystanie z utworu w zakresie wynikającym z celu dydaktycznego. Szczegółowy zakres takiego zezwolenia musi być badany w oparciu o konkretny kontekst sytuacyjny (np. ustalenia z prowadzącym zajęcia, zwyczaje na kierunku).
Prace dyplomowe
Uczelnia na mocy art. 15a ust. pr. aut. posiada specjalne uprawnienia wobec pracy dyplomowej studenta. Przysługuje jej bowiem prawo pierwszeństwa opublikowania pracy dyplomowej w okresie 6 miesięcy od dnia jej obrony. Analogicznie na podstawie art. 93 ust. pr. aut. uczelni przysługuje pierwszeństwo w opublikowaniu pracy dyplomowej mającej charakter artystycznego wykonania (np. koncert dyplomowy). W pozostałym zakresie do prac dyplomowych stosuje się zasady ogólne.
Prawo uczelni do pierwszeństwa publikacji jest skuteczne wobec wszystkich; będzie więc ona legitymowana do wystąpienia z roszczeniem przeciwko każdemu, kto dokonał publikacji w zastrzeżonym okresie. Ograniczenie to dotyczy więc nie tylko samego studenta, ale np. wydawnictwa, z którym student podpisał umowę wydawniczą. Jednak po upływie 6 miesięcy student może już swobodnie publikować pracę dyplomową.
Opublikowanie na gruncie przepisów prawa autorskiego rozumie się jako zwielokrotnienie i publiczne udostępnienie wytworzonych egzemplarzy. Na tej podstawie w piśmiennictwie uznaje się, że uprawnienie uczelni dotyczy tylko „tradycyjnych” publikacji, gdzie powstaje fizyczny egzemplarz (książka, płyta CD itp.), a student zachowuje prawo decydowania o rozpowszechnieniu utworu np. w Internecie[1]. Z ostrożności warto jednak pamiętać, że w orzecznictwie mówi się nieraz o egzemplarzach w postaci elektronicznej[2]. Poglądy te są jednak formowane na gruncie art. 8 ust. 2 ust. pr. aut., który wprowadza domniemania autorstwa z faktu umieszczenia swojego nazwiska na egzemplarzu i niekoniecznie znalazłyby zastosowanie na kanwie sporu o pierwszeństwo publikacji. Art. 15a ust. o pr. aut. z pewnością stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą to sam twórca ma monopol na korzystanie i rozporządzanie swoimi utworami. Wyjątki zaś powinno się interpretować ściśle.
Uczelnia, mimo tego, że przysługuje jej pierwszeństwo publikacji, musi uzyskać zgodę samego studenta, a także wypłacić mu stosowne wynagrodzenie. Szczegóły związane z publikacją pracy powinna określić umowa pomiędzy uczelnią, a studentem. Tak więc student może skutecznie zablokować publikację swojej pracy jeśli ma taką wolę.
Z procesem dyplomowania związane jest badanie pracy pod kontem rzetelnego wykorzystania literatury i samodzielności w Jednolitym Systemie Antyplagiatowym. Art. 15a ust. 2 i 3 ust. pr. aut. przewiduje uprawnienie dla uczelni i ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki do bezpłatnego korzystania z utworów stworzonych przez studenta w związku z odbywaniem studiów, w celu sprawdzania z wykorzystaniem Jednolitego Systemu Antyplagiatowego, a także korzystania z prac dyplomowych w celu utrzymania i rozwoju „antyplagiatowych” baz danych.
Podsumowanie
Do studenta tworzącego prace w ramach wykonywania obowiązków studenckich stosuje się ogólne zasady prawa autorskiego. To oznacza, że studentowi przysługują pełne prawa do własnych prac. W zależności od nałożonego przez niego zadania, studentowi przyjdzie tworzenie utworów w pełni samodzielnych, współautorskich, lub opracowań (utworów zależnych). Wyznaczenie tematu zadania czy poddanie ogólnych pomysłów i rad to zdecydowanie za mało, aby dopatrzeć się twórczego wkładu prowadzącego zajęcia lub aby zanegować swobodę twórczą samego studenta. Wyjątkiem od zasad ogólnych jest prawo pierwszeństwa uczelni do opublikowania pracy dyplomowej w okresie 6 miesięcy od jej obrony, jednak nadal konieczna jest zgoda studenta na publikację i wypłata wynagrodzenia.
[1] Por. B. Błońska, Komentarz do art. 15(a) [w:] red. W. Machała, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, 2019
[2] Por. Sąd Apelacyjny w Łodzi wyr. z dnia 5.01.2017 sygn. I ACa 830/16, a także Sąd Apelacyjny w Łodzi wyr. z dnia 4.02.2016r. sygn. I ACa 1107/15