W Polsce nie ma silnej kultury testowania, a ludzie zazwyczaj zdają się na ustawowy porządek dziedziczenia, który do spadku powołuje najbliższych krewnych w określonej kolejności. Jednak takie rozwiązanie, z uwagi na liczne sytuacje życiowe, nie jest dla wszystkich satysfakcjonujące. Zmian ustawowych reguł dziedziczenia mogą oni łatwo dokonać za pomocą testamentu. Jest to jedyny, ale bardzo elastyczny instrument dokonywania dyspozycji swoim majątkiem na wypadek śmierci. Wokół sporządzania tego szczególnego dokumentu narosło jednak wiele mitów pod wpływem zagranicznej kultury. W tym artykule podpowiem, co można zawrzeć w testamencie oraz jak to zrobić by był ważny i skuteczny.
Sporządzenie testamentu wcale nie musi oznaczać konfliktu z rodziną. Z różnych powodów osoby faktycznie najbliższe wcale nie muszą należeć do kręgu spadkobierców ustawowych. Tak będzie w przypadku np. partnerów życiowych, którzy nie zawarli związku małżeńskiego, albo jednopłciowych partnerów życiowych, którzy w ogóle nie mają możliwości zawarcia małżeństwa. Być może spadkodawca chciałby obdarować pasierba na równi ze swoimi dziećmi, zapisać pamiątki osobiste swoim przyjaciołom, przekazać majątek na cele dobroczynne, ustanowić fundacje… Prawo nie zajmuje się motywacjami osobistymi – nadrzędna zasada to swoboda testowania.
Testament jest jedyną formą rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Powinien on obejmować oświadczenie woli tylko jednego spadkodawcy. Innymi słowy, nie ma możliwości testamentów wspólnych, nawet jeśli osoby posiadają jakiś majątek „wspólny”.
Testament może sporządzić jedynie osoba pełnoletnia, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testament będzie nieważny, jeśli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby nie ten błąd, spadkodawca nie sporządzałby testamentu tej treści, albo pod wpływem groźby. Testator podczas dokonywania tej czynności prawnej powinien posiadać wolę testowania – a więc świadomość i definitywny zamiar dokonania dyspozycji na wypadek śmierci. Konieczne jest także, by działał on osobiście, a nie przez pełnomocnika.
Testament może zawierać różnego rodzaju rozporządzenia i dyspozycje na wypadek śmierci. Może zawierać tylko jedno z nich i wcale nie musi to być ustanowienie spadkobiercy.
Dopuszczalne rozrządzenia testamentowe są następujące:
1. powołanie spadkobiercy
Podobnie jak przy dziedziczeniu ustawowym spadkobierca musi posiadać osobowość prawną, czyli być albo żyjącą osobą fizyczną albo istniejącą osobą prawną. Są dwa wyjątki od tej reguły – fundacja ustanowiona w testamencie, jeśli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu oraz dziecko poczęte, jeśli urodzi się żywe. Spadkobierca powinien być dostatecznie zindywidualizowany, choćby przez wskazanie relacji np. „mój najstarszy syn”, „stowarzyszenie, dla którego działałem całe życie”, jeśli nie ma wątpliwości, o kogo chodzi. Sformułowanie „zapisuję wszystko rodzinie” albo tym bardziej „oddaję wszystko potrzebującym” z pewnością wywoła ogromne problemy interpretacyjne, a ostatecznie takie powołanie spadkobierców może okazać się nieskutecznie. Jak daleko sięga pojęcie „rodzina”, czy testator chciał coś zapisać dalekim kuzynom, z którymi nie miał kontaktu? Kim są ci „potrzebujący”? Sąd wykłada testament w taki sposób, by jak najpełniej oddać wolę spadkodawcy, utrzymać w mocy rozrządzenia testatora i nadać im rozsądną treść, ale nie wolno mu samodzielnie uzupełniać treści testamentu. Czasem więc niejasne postanowienia będą nie do uratowania.
Testament to elastyczne narzędzie kształtowania kolejności dziedziczenia i udziału w spadku. Testator ma dowolność w wyborze:
-powołania spadkobierców testamentowych do całości lub części spadku,
-ustalenia ułamków, w jakich dziedziczą jego spadkobiercy,
-pozbawienia swojego spadkobiercę ustawowego spadku, w takim przypadku mówimy o testamencie negatywnym,
– podstawienia – ustanowienia spadkobiercy na wypadek, gdyby inny spadkobierca nie mógł lub nie chciał dziedziczyć,
– zadecydowanie o tzw. przyroście – jeśli jeden ze spadkobierców nie chce lub nie może dziedziczyć, jego udział przyrasta na rzecz pozostałych spadkobierców testamentowych; testator może jednak zdecydować inaczej
2. zapis
Spadkodawca może w testamencie zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Na spadkobiercach ciąży wtedy obowiązek wydania wskazanego przedmiotu lub pieniędzy określonej osobie.
Może to być np. drobna pamiątka osobista na rzecz przyjaciela testatora, ale także poważniejsze przysporzenie.
Bywa, że testatorzy, podążając za wzorcem z zagranicznych filmów, sporządzają tak zwane testamenty działowe. Zamiast powołać spadkobiercę do ułamkowej części spadku, zapisują konkretne składniki majątku poszczególnym osobom. Jeżeli spadkodawca zapisze oznaczonej osobie przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku.
3. zapis windykacyjny
Ten typ rozrządzenia można dokonać tylko w testamencie notarialnym. Zapisobiorca nabywa przedmiot zapisu automatycznie z chwilą otwarcia spadku. Przedmiotem zapisu może być rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności, ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
4. polecenie
Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Polecenie może mieć charakter niemajątkowy np. zawierać dyspozycje co do pogrzebu, zobowiązanie aby ktoś podjął leczenie odwykowe, aby zapewnił komuś opiekę czy mieszkanie, a nawet by zajął się domowym pupilem po śmierci właściciela.
5. ustanowienie wykonawcy testamentu
Wykonawca testamentu ma za zadanie zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłe i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą.
6. ustanowienie fundacji
Jak już wskazano, w testamencie można ustanowić fundację i powołać ją do spadku. Dziedziczenie dojdzie do skutku, jeśli fundacja zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu
7. wydziedziczenie
Wydziedziczenie to w języku prawniczym pozbawienie prawa do zachowku. Można go dokonać jedynie w testamencie. Podstawą wydziedziczenia jest naganne zachowanie się uprawnionego do zachowku, szczegółowo określone w art. 1008 kc.
Testament można co do zasady sporządzić albo własnoręcznie albo przed notariuszem albo ustnie przed określonym urzędnikiem administracji w obecności świadków. Każda z tych form ma swoje wymogi, lecz reguły ogólne pozostają te same: Testament może być sporządzony przez osobę pełnoletnią, charakteryzującą się odpowiednim stanem świadomości, zaś spadkobiercą jedynie osoba istniejącą, którą trzeba dostatecznie zindywidualizować. W samej treści dokumentu można zawrzeć, oprócz powołania do spadku, jeszcze inne dyspozycje, tak by jak najpełniej zrealizować swoją wolę.